Grafika dot. projektowania przestrzeni z uwzględnieniem potrzeb seniorów i osób z niepełnosprawnościami

Konsekwencje tych transformacji są widoczne we wszystkich dziedzinach polityki publicznej. Rosną nakłady na służbę zdrowia, a także pojawia się konieczność adaptacji dotychczasowej zabudowy mieszkaniowej, która nadal jest tworzona głównie z myślą o młodszych użytkownikach. Dopasowanie przestrzeni miejskiej i wiejskiej przestaje być zatem opcją, a staje się koniecznością.

Rosnące znaczenie dostępności mieszkań w obliczu przemian demograficznych

Światowa Organizacja Zdrowia podkreśla, że środowisko, w którym funkcjonujemy, w dużej mierze wpływa na zdrowie osób starszych. To właśnie ono może ułatwiać lub komplikować codzienne działania seniora. Koncepcja przestrzeni przyjaznych dla osób starszych, określana mianem „age-friendly environments", jasno wskazuje na zależność między dostępnością architektoniczną a mniejszą liczbą upadków, dłuższym utrzymaniem aktywności społecznej oraz odciążeniem opiekunów rodzinnych. Jednocześnie obserwujemy rosnącą liczbę dorosłych osób z niepełnosprawnościami, które również dążą do niezależności finansowej i społecznej. Gdy połączymy te dwa zjawiska z malejącą liczbą pracowników w sektorze usług opiekuńczych, okazuje się, że inwestowanie w budynki i przestrzenie dostępne dla wszystkich to działanie prewencyjne, które przynosi istotne korzyści.

Jak tworzyć przestrzeń dopasowaną do potrzeb każdego użytkownika?

Projektowanie uniwersalne, nazywane również Universal Design (UD), opiera się na założeniu, że każda przestrzeń powinna być od początku dostępna dla wszystkich, by wyeliminować konieczność późniejszych modyfikacji czy kupowania specjalistycznego wyposażenia. Badania z 2024 roku jednoznacznie pokazują, że pełne zastosowanie UD redukuje ryzyko wykluczenia społecznego osób z niepełnosprawnościami oraz seniorów o ponad 30%. Gdy zasady UD uwzględnia się już na wstępnym etapie planowania, koszty przyszłych adaptacji są znacznie mniejsze.

Należy zaznaczyć, że projektowanie uniwersalne nie ogranicza się jedynie do rozwiązań technicznych. Obejmuje również czytelną komunikację, łatwość użytkowania oraz aspekty estetyczne. Dzięki takiemu podejściu rozwiązania uniwersalne zyskują większą akceptację również wśród młodszych mieszkańców. Ten rozległy zakres działania przekłada się na wyższą wartość nieruchomości na rynku oraz mniejsze koszty utrzymania, ponieważ eliminuje potrzebę kosztownych modyfikacji w przyszłości.

Przykłady udogodnień:

• Szerokie, bezprogowe przejścia – umożliwiają swobodne przemieszczanie się osobom używającym wózków inwalidzkich czy balkoników.
• Równomierne, łagodne oświetlenie z czujnikami ruchu – zmniejsza ryzyko potknięć i upadków, gwarantując bezpieczeństwo.
• Czytelne, kontrastowe oznaczenia – piktogramy i właściwe kolory wspierają osoby z trudnościami poznawczymi w samodzielnym funkcjonowaniu.

Wprowadzanie uniwersalnych rozwiązań w domach prywatnych

Tworzenie bezpiecznej i przyjaznej przestrzeni dla seniorów oraz osób z niepełnosprawnościami okazuje się łatwiejsze, niż się wydaje, i często nie wymaga dużych nakładów finansowych. Już drobne modyfikacje mogą znacząco ułatwić codzienne życie. Poczucie bezpieczeństwa w łazience zapewnią mocno przymocowane uchwyty przy toalecie i w strefie kąpielowej. Swobodę przemieszczania się po domu zwiększy przemyślane rozmieszczenie mebli, które skróci odległość między najważniejszymi pomieszczeniami, np. sypialnią a kuchnią. Dodatkowy spokój przyniosą proste zabezpieczenia w drzwiach, chroniące przed ich niechcianym zatrzaśnięciem.

W jaki sposób mądrze dobierać materiały i planować zmiany w mieszkaniu? Z pomocą przychodzi technologia. Internetowe narzędzia, np. planer dostępny na stronie komfort.pl, umożliwiają podgląd, jak w naszym domu będzie prezentować się np. bezpieczna podłoga o stopniu antypoślizgowości R10. Dzięki temu można szybciej podjąć właściwą decyzję i uniknąć błędu.

Jednak same narzędzia to niewystarczające rozwiązanie. Już na początku planowania warto skonsultować się z fizjoterapeutą lub terapeutą zajęciowym. Taki specjalista oceni, czy planowane zmiany i nowy układ mebli rzeczywiście będą odpowiadać codziennym potrzebom i możliwościom osoby, która ma tam zamieszkać. Połączenie tych dwóch metod – porady eksperta i nowoczesnych narzędzi – daje najlepsze rezultaty, co potwierdza również Światowa Organizacja Zdrowia.

Niedopasowane mieszkania powodują wysokie koszty

Raport Głównego Urzędu Statystycznego pokazuje, że w grudniu 2023 roku w Polsce prawie 4 miliony mieszkańców posiadało ważne orzeczenie o niepełnosprawności. Dodatkowo ponad 60% tej grupy to seniorzy po 60. roku życia, którzy często borykają się z problemami w poruszaniu się. Dane GUS pokazują również, że ponad 40% respondentów określa swoje mieszkanie jako „nie w pełni dostosowane". Taka sytuacja zmusza do ponoszenia wysokich kosztów związanych z przebudową nieruchomości po nagłym pogorszeniu się stanu zdrowia lub doznaniu kontuzji.

W skali całego kraju prowadzi to do setek tysięcy interwencji finansowanych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz funduszy samorządowych. Wydatki te można by znacznie ograniczyć, gdyby projektowanie bez barier stało się prawnym obowiązkiem na poziomie lokalnym, a właściciele nieprzystosowanych domów mogli łatwo otrzymać wsparcie w postaci dopłat na adaptację.

Systemy pomocy finansowej dla przedsięwzięć adaptacyjnych

Efektywne dostosowanie naszej zabudowy mieszkaniowej do wymagań starzejącego się oraz coraz bardziej różnorodnego społeczeństwa potrzebuje współdziałania źródeł finansowych na szczeblu lokalnym, państwowym oraz międzynarodowym. Środki z kasy państwowej powinno się rozpatrywać jako nakład kapitałowy, który zwróci się w postaci konkretnych korzyści. Eksperci z Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) obliczyli, że w 2024 roku na stu pracujących przypadały 33 osoby w wieku 65+ lat. Szacunki na 2055 rok przewidują wzrost tej liczby do 55 osób. Brak infrastruktury umożliwiającej samodzielne funkcjonowanie oznaczałoby dramatyczny przyrost nakładów na długoterminową opiekę.

Integracja programów pomocowych z długofalowymi strategiami miejskimi daje możliwość ograniczenia przyszłych wydatków z budżetu. Odbywa się to przez zmniejszenie liczby upadków, skrócenie hospitalizacji oraz ulżenie rodzinnym opiekunom. To przemyślane gospodarowanie publicznymi finansami, które z uwzględnieniem potrzeb seniorów i osób z niepełnosprawnościami, daje rzeczywiste oszczędności.

Państwowe dopłaty i fundusze pomocowe

W naszym kraju działa szereg programów wspierających seniorów i osoby z niepełnosprawnościami, zwłaszcza w obszarze dostosowywania przestrzeni do ich wymogów. Najszerzej znanym jest program prowadzony przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Ten system pozwala sfinansować nawet 95% nakładów na likwidację przeszkód architektonicznych. Najwyższa kwota wsparcia osiąga piętnastokrotność średniego wynagrodzenia krajowego. Dokumenty przyjmują Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, a wnioskowanie prowadzone jest przez cały rok.

Równocześnie funkcjonują dofinansowania z resortu rodziny i polityki społecznej. Są realizowane przez program „Senior+" i skierowane na unowocześnienie klubów oraz domów dziennego pobytu dla ludzi starszych. Dla osiągnięcia optymalnych rezultatów adaptacyjnych zaleca się planowanie tych działań w cyklach rocznych. Daje to szansę na łączenie różnych strumieni finansowania przed rozpoczęciem postępowań przetargowych. Fachowcy od finansów publicznych podkreślają, że największą sprawność osiąga się, gdy jednostka samorządowa wnosi minimum 20% środków własnych. Taki model znacznie upraszcza łączenie funduszy państwowych z unijnymi dotacjami regionalnymi.

Najważniejsze informacje o krajowych systemach wsparcia:

• PFRON daje możliwość pokrycia nawet 95% wydatków na usuwanie barier w prywatnych lokalach oraz komunalnych zasobach mieszkaniowych.
• Inicjatywa „Senior+" oferuje dedykowane dotacje na infrastrukturę i wyposażenie ośrodków oraz klubów dla osób starszych.
• Fundusz Dopłat BGK udostępnia korzystne kredyty z możliwością częściowego umorzenia kapitału przy spełnieniu wskaźników dostępności.

Partnerstwa zagraniczne i środki europejskie

W okresie 2021-2027 ważnym źródłem finansowania pozostaje Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. W obrębie priorytetowej osi „Infrastruktura na rzecz włączenia społecznego" zaplanowano dofinansowanie do 85% na modernizację obiektów samorządowych. Dodatkowy Europejski Fundusz Społeczny+ dostarcza środki na przygotowanie w zakresie użytkowania sprzętu wspomagającego oraz świadczenia asystenckie.

Inicjatywy wpisujące się w ONZ-owską „Dekadę Zdrowego Starzenia" mogą otrzymać darmowe konsultacje Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Obejmują one analizę oddziaływania otoczenia na funkcjonalność organizmu. Warto obserwować konkurs „Nowe Europejskie Bauhaus" – akcentuje on walory estetyczne i dostępność, co wspomaga akceptację wprowadzanych modyfikacji przez mieszkańców.

Jak Kraków unowocześnia swój zasób mieszkaniowy?

W stolicy Małopolski, na podstawie uchwały z listopada 2024 roku, realizowany jest eksperymentalny program „Mieszkanie dla Seniora". Ta inicjatywa skupia się na wydzielaniu lokali na poziomie parteru w budynkach z windami. Program obejmuje również odnowę pustostanów zgodnie ze Standardem UD, aby odpowiadały potrzebom osób z różnorodnymi ograniczeniami. W okresie 2020-2023 uruchomiono już 223 takie lokale. Od 2025 roku przewiduje się kolejne inwestycje – dla komfortu mieszkańców parterów utworzone będą punkty opieki medycznej.

Przedsięwzięcie opiera się na miejskich „Standardach Dostępności" i scala różnorodne strumienie finansowania. Wykorzystywane są fundusze miejskie, środki z PFRON-u oraz obligacje samorządowe dedykowane wyłącznie projektom inkluzyjnym. Te posunięcia umożliwiły zmniejszenie średniego okresu oczekiwania na lokal komunalny z 24 do 11 miesięcy w 2024 roku. Taki efekt zauważalnie odciążył lokalny rynek najmu, dając ulgę licznym mieszkańcom.

Gdyński model wsparcia asystenckiego

Od 2023 roku Gdynia intensywnie buduje własną, miejską wersję ogólnokrajowego programu „Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnością". Rocznie miasto wydaje ponad 1,17 miliona złotych na ponad 1000 godzin pomocy asystenckiej. Cały system został połączony z platformą e-Zdrowie, która umożliwia zdalne zgłaszanie zapotrzebowania oraz monitorowanie wykorzystania przyznanych godzin. Gdyński sposób pomocy scala dostosowywanie mieszkań – poprzez instalację podjazdów, uchwytów czy systemów smart-home – z personalnym wsparciem.

To wszechstronne podejście sprawia, że 87% beneficjentów programu utrzymało niezależność w swoich domach przez minimum rok od uzyskania pomocy. Ważnym składnikiem tej inicjatywy jest współdziałanie z miejscowymi szkołami policealnymi. Te instytucje przygotowują kolejnych asystentów, gwarantując ciągły napływ przeszkolonej kadry do programu.

Podsumowanie

Dostosowywanie budynków dla seniorów i osób z niepełnosprawnościami należy postrzegać jako lokowanie środków w kapitał społeczny i zdrowotny, nie tylko jako wydatek. Efektywny zysk z takiej inwestycji wymaga połączenia czterech elementów: norm projektowych, sposobów finansowania, pomocy asystenckiej oraz narzędzi cyfrowych. Takie holistyczne działanie podnosi jakość życia mieszkańców oraz tworzy długookresowe oszczędności, zmniejszając przyszłe obciążenia budżetowe związane z opieką. Pozwala to władzom lokalnym sprawnie radzić sobie ze zmianami demograficznymi, jednocześnie tworząc atrakcyjne i zintegrowane wspólnoty lokalne.

Źródła:

• Bip Kraków
• WHO
• Bip Gdynia
• https://komfort.pl/
• gov.pl
• Eurostat
• Komisja Europejska

Artykuł przygotowany przy współpracy z partnerem serwisu.