Przekrój monograficzny Gminy Strzegom
Edmund Szczepański
 
Gmina Strzegom nazywana również Ziemią Strzegomską leży w północnej części obecnego pow. świdnickiego. Powierzchnia wynosi 144 km2. Jest to teren lekko pofałdowany z charakterystycznym trójczłonowym wzniesieniem (Góra Krzyżowa-354 m npm.,Św. Jerzego i góra Bazaltowa, zwana dawniej Szeroką) będącym najwyższym punktem w paśmie Wzgórz Strzegomskich. Przez gminę przepływa rzeka Strzegomka o długości 81,2 km (dopływ rzeki Bystrzycy), do której wlewają swe wody liczne potoki i strumienie. Ziemia Strzegomska leży na płycie granitowej będącej częścią masywu geologicznego rozciągającego się od Strzegomia do Sobótki. Oprócz granitu stanowiącego największe bogactwo naturalne gminy, także bazalt i glinki kaolinowe eksploatowane są na skalę przemysłową.

Strzegom obecnie liczy 18 tys. mieszkańców, a w 22 wioskach gminy zamieszkuje ponad 10 tys.
Wielkością i częściowym uprzemysłowieniem wyróżniają się wsie Jaroszów, Stanowice, Goczałków i Rogoźnica.


Rys historyczny

Około 500 lat p.n.e. na szczycie góry Bazaltowej znajdowało się prasłowiańskie grodzisko obronne. Prawdopodobny najazd Scytów w V w. przed narodzeniem Chrystusa zniszczył warownię, która nigdy nie została odbudowana. Odkrycia archeologicznego na Górze Bazaltowej dokonano w latach 30 XX w. Były to pozostałości po kulturze łużyckiej.
W okresie pierwszego tysiąclecia naszej ery, a w szczególności w okresie cesarstwa rzymskiego na Śląsk docierały tabory kupców wędrujących po szlakach bursztynowych. Miały one wpływ kulturowy i handlowy na tutejszą ludność. Potwierdzają to znalezione w okolicach Strzegomia złote, srebrne i brązowe monety z różnych okresów imperium Rzymu.
W okresie V i VI w. plemiona słowiańskie ostatecznie zasiedliły dorzecze Odry. Także w okolicach ówczesnych „Trzech Gór” zamieszkiwała ludność, która zaczęła uprawiać rolnictwo, hodowlę zwierzęcą i handel. Dogodne miejsce na przecinających się szlakach handlowych było na tyle ważne, że ok. drugiej połowy IX w. wybudowano gród obronny na szczycie Góry Swarnej (obecnie do połowy zniesiona przez eksploatację granitu góra Zwycięstwa), leżącej ok. 4 km na pół.-wsch. od dzisiejszego miasta. Gród zaliczał się do jednego z największych na Dolnym Śląsku w tamtych czasach. Miał ponad 5 ha powierzchni.

W X w., kiedy Śląsk wszedł w skład wczesnopolskiego państwa, grodzisko na Górze Zwycięstwa przestało funkcjonować. Natomiast założono na Górze Bazaltowej na miejscu wcześniejszego grodziska, warowną kasztelanię, która miała ochraniać leżące nieopodal nad brzegami Strzegomki (zgodnie z pierwszymi zapisami kronikarskimi nazywana była Czisla lub Cisla) rozrastające się osiedle handlowe. Warownia kasztelańska w Strzegomiu zaliczała się do systemu grodów obronnych rozciągających się przez cały Dolny Śląsk wzdłuż Sudetów. Już wtedy stanowiła integralną część systemu obronno-handlowego państwa pierwszych Piastów.

Pierwsza wzmianka o grodzie strzegomskim znajduje się w bulli papieskiej Hadriana IV (Anglika) w roku 1155 mówiąca o posiadłościach biskupa wrocławskiego i wymienia „gradice Ztrigom”.

Według najnowszych badań historycznych ok. 1203 r. sprowadzono do Strzegomia pierwszych rycerzy z zakonu joannitów i nadano im jako jedną z pierwszych fundacji ówczesny kościół św. Piotra. Joannici w historii Strzegomia odegrali ważną rolę. To oni na polecenie księcia Bolesława Surowego nadzorowali budowę murów obronnych Strzegomia, a także budowę monumentalnej bazyliki św. Piotra i Pawła.

Najazd tatarski w 1241 r. na ziemie państwa polskiego dotarł aż na Dolny Śląsk. Klęska księcia Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą pozwoliła na bezkarne niszczenie grodów i osiedli śląskich przez czambuły mongolskie. Taki los dotknął osiedla nad Strzegomką i warowni kasztelańskiej na Górze Bazaltowej, które zostały spalone.
Wdowa po Henryku Pobożnym, księżna Anna, aby jak najszybciej zaleczyć rany Księstwa Śląskiego, w roku następnym 1242 nadała prawa miejskie Strzegomiowi pod lokację nowej osady handlowo-rzemieślniczej.

W 1290 r. w wyniku zapisów testamentowych książąt piastowskich powstało księstwo świdnicko-jaworskie, w obrębie którego znalazł się Strzegom. Rozpoczęto budowę murów obronnych w 1291, a zakończono w 1299. Drugi pas murów powstał w 1454 r.
Na początku XIV w. rozpoczęto budowę ogromnego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, która trwała bez mała 150 lat. Fundatorem pierwszego dzwonu w roku 1318 dla kościoła był joannita Przedbor z Widawy pod Krakowem. Nazwany imieniem fundatora dzwoni do dziś, będąc jednocześnie najstarszym czynnym dzwonem w Polsce.
Księżna Beatrycze, wdowa po księciu Bolku I Surowym, w roku 1307 ufundowała kaplicę i klasztor panien benedyktynek, który przerwał do 1810 r. do kasaty majątku katolickiego w ówczesnych Prusach. Budowla klasztorna uległa ruinie w czasie II Wojny Światowej i na przełomie lat 50 i 60 (XXw.) została rozebrana. Obecnie miejsce upamiętnia granitowy obelisk z tablicą.

Także pod koniec XIV w. sprowadzono do Strzegomia zakon karmelitów. Wybudowali oni w roku 1430 kościół i klasztor przy Bramie Jaworskiej. Budowla po licznych przebudowach przetrwała do dziś. W 1392 na mocy traktatu o dziedziczeniu, Strzegom wraz z księstwem świdnicko-jaworskim przeszedł pod panowanie czeskie.

Od wieku XIII do XV Strzegom jako miasto z samorządem, cechami rzemieślniczymi, licznymi przywilejami stał się liczącą społecznością na Dolnym Śląsku.
W wyniku układów dynastycznych na początku XVI w. Śląsk wszedł jako prowincja dziedziczna pod panowanie Habsburgów. Zmiana władzy nie miała negatywnego wpływu na rozwój miasta. Bogate cechy browarników strzegomskich, sukiennków i wiele innych pozwoliły, że w XVI w. Strzegomiu buduje się wiele murowanych obiektów. Jest to okres rozkwitu miasta. Zawierucha reformacyjna, która chociaż dotarła również do Strzegomia, nie spowodowała zniszczeń ani rozpadu społeczności lokalnej. To wtedy Strzegom zasłynął na cały Dolny Śląsk, a także na niektóre rejony Europy ze swego „białego piwa pszenicznego” oraz leczniczej glinki (Terra sigillata). Jej odkrywca Johannes Montanus, strzegomianin, w pewnym okresie lekarz nadworny cesarza Rudolfa II, rozsławił swój naturalny lek na okres 200 lat.
Burza wojny 30-letniej dotknęła niemiłosiernie Strzegom. Liczne najazdy, kontrybucje, zarazy, oblężenia miasta doprowadziły do totalnego zubożenia i prawie całkowitego zaniku mieszkańców. Pod koniec wojny w roku 1648 Strzegom liczył zaledwie 400 obywateli. Przez kilkadziesiąt lat powoli i systematycznie odbudowywano i remontowano zniszczenia wojenne. Powrócili zakonnicy karmelitańscy, którzy opuścili swój klasztor na początku Reformacji w roku 1537 r. Objęli oni również posługę duszpasterską w miejsce joannitów. Obydwa zakony przetrwały do roku 1810, kiedy to na polecenie władz pruskich zostały rozwiązane.

W kwietniu 1695 r. w Strzegomiu przy ul. Nowej (obecnie Dąbrowskiego) urodził się Johann Christian Günther, który w swym krótkim życiu zasłynął jako jeden z czołowych poetów śląskich epoki baroku. Nieopodal kościoła św. Antoniego stoi kamień poświęcony poecie.
W 1718 i 1719 nastąpiły w Strzegomiu dwa największe pożary w historii miasta. W tych latach podobna klęska ognia dotknęła wiele miast na Dolnym Śląsku.


Kiedy to w grudniu 1740 r. na ziemię śląską wkroczyły wojska pruskie rozpoczynając tzw. Wojny Śląskie, rozpoczął się kolejny rozdział w dziejach Strzegomia.
W czerwcu 1745 r. na polach pod Strzegomiem spotkały się trzy armie wojsk w ilości ok 120 tys, aby stoczyć bitwę. Prusacy przeciwko Austriakom i Saksończykom wystawili równorzędną armię, która w dniu 4 czerwca odniosła zwycięstwo. Klęska wojsk sprzymierzonych umocniła pruskiego agresora w opanowaniu Śląska. Warto nadmienić, że w szeregach wojsk saksońskich znajdowały się pułki ułanów polskich, ponieważ elektor saski był również królem Polski (August III syn Augusta Mocnego).

Dopiero zakończenie Wojny 7-letniej w roku 1763 przypieczętowało, że prawie przez następne dwa wieki Strzegom znalazł się pod panowaniem pruskim, a następnie niemieckim.
Wojny napoleońskie przetaczające się z jednego krańca Europy na drugi nie wciągnęły Strzegomia w swój wir, ale w 1813 nieopodal toczyły się walki pozycyjne między koalicją prusko-rosyjską a wojskami francuskimi. W sierpniu doszło do bitwy nad Kaczawą, przegranej przez Francuzów. Strzegom służył jako lazaret i miejsce kwaterunkowe dla wojsk pruskich i rosyjskich.

Podczas wydarzeń 1848 r. kiedy to gorączka Wiosny Ludów dotarła również do Strzegomia, kształtowała się nowa młoda forma demokracji kapitalistycznej. Rozruchy, demonstracje i niepokoje wystąpiły także w Strzegomiu. Szybki i widoczny rozwój industrializacji Dolnego Śląska pozwolił załagodzić ostre konflikty społeczne. Uprzemysłowienie dotarło do Strzegomia. Połączenie kolejowe ze światem nastąpiło w 1856 r. Powstanie fabryk słodu, lnu i wielu innych, a przede wszystkim eksploatacja i przeróbka granitu na skalę przemysłową doprowadziła do znacznego wzrostu zamożności miasta i pow. strzegomskiego, który powstał w ramach reorganizacji państwa pruskiego po wojnach napoleońskich w roku 1816 i przetrwał do 1932 r. Wszystkie instytucje państwowe, jak: urząd starosty, sąd powiatowy i miejski, więzienie, jednostka wojskowa oraz urzędy miejskie podniosły znaczenie Strzegomia. W 1859 rozpoczęto budowę nowego ratusza, który po przebudowie istnieje do dziś.

W ramach życia kulturalnego powstał teatr, który funkcjonował z drobnymi przerwami od roku 1826 do lat dwudzieste XX w. Z początku funkcjonował jako teatr amatorski, a potem odbywały się występy zespołów przyjezdnych. Koncerty muzyki poważnej w salach hotelowych miasta budziły stałe zainteresowanie wśród mieszkańców.
Powstanie gimnazjum, szkoły żeńskiej, męskiej szkoły średniej oraz Towarzystwa Gimnastycznego w 1861 r. stanowiły o rozwoju miasta.
W 1858 r. przybyły do miasta siostry elżbietanki, które wpisały się trwale w pejzaż miasta niosąc pomoc lekarską, opiekuńczą i wychowawczą. Po II Wojnie Światowej zastąpiły je polskie elżbietanki kontynuując charytatywne dzieło, czym wzbudzają do dziś wdzięczność licznych mieszkańców.

Druga połowa XIX w. stanowi niewątpliwie bardzo dobry okres w historii miasta. Pozytywny i efektywny rozwój Strzegomia trwał do I Wojny Światowej. Po jej zakończeniu nastąpił kryzys ekonomiczny, który bardzo zubożył licznych mieszkańców. Bezrobocie, ogromna inflacja, bieda doprowadziły do ogromnych wynaturzeń, kradzieży żywności i wzrostu przestępczości.

Na to wszystko nałożyła się likwidacja powiatu strzegomskiego w 1932 r. w ramach szerszych oszczędności państwowych, co dodatkowo obniżyło rangę i dochodowość miasta.
Przejęcie władzy w Niemczech przez hitlerowców doprowadziło do ożywienia gospodarczego również w Strzegomiu. Z tego okresu pochodzi otwarte kąpielisko i zagospodarowanie kompleksu Góry Krzyżowej jako miejsca sportów zimowych.

Okres II Wojny Światowej w historii Strzegomia stanowi obszar mało zbadany ze względu na brak informacji i przekazów. Władze niemieckie utajniły całkowicie życie społeczne, gospodarcze oraz kulturalne.

W roku 1945, a w szczególności w lutym i marcu, kiedy to w ramach operacji wojennych na Dolnym Śląsku (przez Strzegom przebiegała linia frontu) miasto uległo ogromnym zniszczeniom. Prawie 70 % zabudowy śródmiejskiej uległo ruinie. Pożary dopełniły totalnego unicestwienia średniowiecznego miasteczka. Ślady po kataklizmie wojennym widoczne są do dziś, chociaż upłynęło od zakończenia wojny już 55 lat. Z pożogi uratowało się kilka zabytków w tym najcenniejszy kościół św. Piotra i Pawła. Natomiast klasztor benedyktynek liczący prawie 600 lat, przestał fizycznie istnieć. Haniebną pozostałością po wojnie i władzy hitlerowskiej jest były obóz w Gross-Rosen obok Rogoźnicy. Obecnie jako „memento” znajduje się tam muzeum dla upamiętnienia masowego grobu dla ok. 40 tysięcy pomordowanych Europejczyków.

Zakończenie wojny rozpoczęło nowy okres w dziejach miasta.
Pierwsi Polacy przybyli już w czerwcu 1945 r. Z każdym dniem osiedlali się nowi przybysze, natomiast Niemcy w ramach decyzji poczdamskich, opuszczali Strzegom i wyjeżdżali do Niemiec. Akcja wysiedleńcza trwała kilka lat. Najwięcej niemieckich strzegomian wyjechało w latach 1946/47. Ostania grupa wyjechała dopiero w 1956 r.
W listopadzie 1945 r. w Strzegomiu znajdowało się 120 Polaków i liczba ich systematycznie rosła. W 1949 miasto liczyło już prawie 6 tys. obywateli polskich. Od 1955 r. liczba mieszkańców systematycznie rośnie średnio o 500 co pięć lat i w roku 2000 miasto liczyło ponad 18 tys. obywateli.

Po ogromnych zniszczeniach wojennych Strzegom bardzo powoli dźwigał się do nowego życia. Usuwanie gruzów trwało do końca lat 50-tych. Dopiero w latach następnej dekady bardzo nieśmiało rozpoczęto budowy nowych domów. Taka sama sytuacja była w zrujnowanych zakładach pracy. Jako pierwsze uruchomiono zakłady wodociągowe, kanalizacyjne, energetyczne i gazownicze. To były najpilniejsze potrzeby. Powołanie pierwszej szkoły podstawowej nastąpiło już 1 września 1945 r. w Ratuszu miejskim. Uważano to za priorytetową sprawę. W roku 1946 powołano do życia szkołę podstawową na Grabach. W latach następnych powstawały dalsze szkoły wraz ze wzrostem liczby mieszkańców. Obecnie na terenie miasta znajdują się 3 szkoły podstawowe, 2 gimnazja, 1 szkoła specjalna, liceum ogólnokształcące oraz zespół szkół zawodowych. Natomiast na wioskach funkcjonuje 7 szkół podstawowych i 2 gimnazja. Rozwój szkolnictwa następował w zależności od potrzeb mieszkańców.

W latach 1945-50 przy ul. Świdnickiej 34 funkcjonowała szkoła dla dzieci niemieckich.
Powstanie z inicjatywy społecznej zbioru ok. 300 książek w 1945 r., który znalazł swoje miejsce w pomieszczeniach prywatnych było zaczątkiem biblioteki miejskiej. Oficjalnie zaczęła funkcjonować w 1949 r. W latach 70-tych oddano nowoczesne pomieszczenia przy ul.Świdnickiej 21 dla Biblioteki Publicznej, gdzie mieści się do dziś. Obecnie księgozbiór liczy ok. 47 tys oraz w 5 filiach na wioskach ok. 49 tys.

W 1945 r. uruchomiono Fabrykę Maszyn Rolniczych „Plon”, która w lach 60 zmieniła profil produkcji oraz nazwę na „ZREMB”. Po licznych zmianach funkcjonuje do dziś. Również zakład przeróbki glinki ogniotrwałej w Jaroszowie ruszył z produkcją w roku 1945 i istnieje do dnia dzisiejszego. Także jako jedne z pierwszych zaraz po zakończeniu wojny uruchomiono kamieniołomy, na bazie których powstały Strzegomskie Zakłady Kamienia Budowlanego. Po licznych restrukturyzacjach obecnie „Granit-Strzegom” S.A. dalej stanowi dominującą rolę w przemyśle kamieniarskim całej gminy. Firma strzegomska zasłynęła w kraju z licznych prestiżowych obiektów i pomników z granitu. Tutaj powstała kolumna Zygmunta III Wazy w Warszawie, pomniki: Nike , Bohaterów Getta, Westerplatte i wiele innych. A w roku 2000 wykonano pomnik dla słynnego Polaka Jerzego Waldorffa. Eksport i budowle w licznych krajach europejskich z granitu strzegomskiego stanowią do dnia dzisiejszego mocną stronę firmy „Granit-Strzegom” S.A. W roku 2002 zakłady zostały sprywatyzowane.
Także w roku 1945, po remontach usuwających zniszczenia wojenne, zapoczątkowały działalność Zakłady Roszarnicze „Konpar”, które przetrwały do końca lat 80 i po wprowadzeniu reformy Balcerowicza upadły. Po kilku latach teren i budynki fabryki sprzedano i obecnie systematycznie następuje rozbiórka. Powoli zabudowa przestaje fizycznie istnieć. W tym miejscu rozbudowują się zakłady kamieniarskie „Morstone”.
Również powstałe w 1946 r. Zakłady Obuwnicze „Dolbut” dotrwały do początków lat 90 i po wprowadzeniu wolnego rynku zostały zlikwidowane. Kolejnych kilkaset ludzi zostało pozbawionych pracy. Do dzisiaj w Strzegomiu i gminie funkcjonują następujące większe zakłady: „ZREMB”, „Granit-Strzegom S.A.”, Zakłady Energetyczne, Słodownia, Sp-nia Krawiecka im.M.Kopernika, Sp-nia Odlewnicza „Stop”, Zakłady Wyrobów Papierowych „Unipap”, „Rolpek”, Wytwórnia Podkładów Strunobetonowych w Goczałkowie, „Herbapol” w Stanowicach. W latach 90-tych powstały liczne zakłady kamieniarskie, z których większe to: „Morstone” i „Piramida”. Na przestrzeni ostatnich 50 lat w obrazie gminy bardzo mocno zaznaczyła swą obecność Stadnina Koni. Hodowla koni rasy angielskiej oraz wierzchowce, które występowały na licznych torach wyścigowych w kraju i za granicą stanowiły o renomie. Sprzedaż koni na licytacjach przynosiła wymierne korzyści. Obecnie po częściowej sprzedaży majątku, Stadnina Koni istnieje nadal. Funkcjonuje sekcja jeździecka „Stragona”, której zawodnicy zdobyli wiele nagród i pucharów na licznych krajowych i europejskich zawodach.

Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” powstała w 1947 r. i bardzo dynamicznie rozwijała się w latach 1960-1985. Potem nastąpiło załamanie i po roku 90 następuje ciągła likwidacja i sprzedaż majątku. W roku 2000 Sp-nia weszła z majątkiem szczątkowym. W 2002 została zlikwidowana.

Przez ostatnie 55 lat większość placówek usługowych tj. fryzjerstwo, krawiectwo, kamieniarstwo, szewstwo itp. była prywatna. Po roku 1990 bardzo mocno wzrosła liczba podmiotów gospodarczych i obecnie w mieście i gminie jest ich ok. 2000. M.in. prawie cały handel detaliczny i hurtowy przeszedł w prywatne ręce. Bardzo znacząco wzrosła ilość małych prywatnych zakładów kamieniarskich.

Po roku 1945 w 22 wioskach gminy Strzegom osiedlali się przybysze z terenów przedwojennej Polski wschodniej oraz woj. rzeszowskiego, kieleckiego. Dominują gospodarstwa rolne małohektarowe tj. 2-5-7 ha. Podstawową produkcję rolną stanowią: pszenica, jęczmień, owies, ziemniaki, buraki cukrowe i rzepak. Powstało też wiele gospodarstw specjalistycznych oraz hodowlanych. Sadownictwo w gminie odgrywa marginalna rolę. Po roku 1985 priorytetową inwestycją w gminie jest wodociągowanie i kanalizacja wsi. Trwa ona do roku 2000 i przeciągnie się ona jeszcze na kilka następnych lat.
Pierwszy nowo wybudowany dom mieszkalny oddano do użytku w 1964 r. przy ul. Świdnickiej. Od tego czasu zabudowuje się puste place po nie istniejących domach. Chociaż powstały nowe osiedla domków jednorodzinnych w północnej części miasta tj. „Kamionka” I i II, osiedle „Piast” oraz nastąpiła rozbudowa osiedla „Południe”, to nadal w centrum miasta widnieją puste place czekające na zabudowę. Są to „pamiątki” po II Wojnie Światowej.
W latach 70 dokonano remontu generalnego obmurowania rzeki na terenie miasta. Było ono bardzo pomocne przy powodziach w latach 1977 oraz 1997.

Ważnym elementem w modernizacji infrastruktury miasta była rozbudowa i unowocześnienie starej poniemieckiej oczyszczalni ścieków. Dotychczasowa nie spełniała wymaganych zadań . Od roku 1992 do 1996 wykonywano remont generalny. 15 września 1996 r. dokonano uroczystego otwarcia oczyszczalni. Zakończenie tej inwestycji pozwoliło na dalszą rozbudowę kanalizacji na terenie wsi Międzyrzecze i Morawa.

Wraz z opuszczeniem Strzegomia przez oddziały Armii Radzieckiej w 1992 r. powstał problem zagospodarowania mienia. Jeden z budynków przeznaczono na nową przychodnię zdrowia. Uzyskano na ten cel pomoc finansową z budżetu centralnego. Pozostałe budynki przeznaczono na mieszkania po odpowiedniej modernizacji. Przez 5 lat wykonywano roboty adaptacyjne i 14 sierpnia 1998 r. uroczyście przecięto wstęgę nowoczesnego i funkcjonalnego obiektu służby zdrowia. Poprzedni przy ul. Szarych Szeregów postanowiono przystosować na mieszkania komunalne, które oddano do użytku w roku 2000.
Doniosłą rolę w życiu miasta i gminy wnosiło i wnosi duszpasterstwo rzymsko-katolickie. Polscy księża przybyli do Strzegomia już w 1945 r. i do dziś biorą udział w życiu strzegomskiej społeczności. Opieka i remont kościoła św. Piotra i Pawła rozciągnięty w czasie na lat kilkadziesiąt to wielka zasługa kolejnych proboszczy, z których obecny ks. prałat S.Siwiec najwięcej zasłużył się dla ratowania i remontowania gotyckiego zabytku. Również jego zasługą jest odremontowanie kościołów św. Barbary, Antoniego i Jadwigi. W 1995 r. ustanowiono drugą parafię w Strzegomiu i na kościół parafialny przeznaczono popadający w ruinę były kościół ewangelicki. Rodowód jego jest katolicki. Powstał w 1430 r. jako kościół zakonu karmelickiego. Po licznych przebudowach, obecnie remontowany, służy już mieszkańcom jako świątynia.

W Strzegomiu funkcjonuje również Kościół Zielonoświątkowy. Nowa kaplica modlitewna została usytuowana przy ul.Niepodległości koło kamieniołomu „Barcz”.
Tuż po zakończeniu wojny zawiązały się pierwsze jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej. Sprzęt pożarniczy był jeszcze niemiecki. We wsi Żółkiewka powstała pierwsza jednostka na Ziemi Strzegomskiej. Prawie jednocześnie powstała w Strzegomiu jednostka straży umiejscowiona w remizie koło zakładów gazowniczych. Mieści się tam do dziś. Obecnie w mieście i gminie znajduje się 9 jednostek OSP liczące ogółem strażaków. Posiadają
Wraz z powstawaniem szkół rodziło się strzegomskie harcerstwo. Początkowo podlegało pod hufiec świdnicki, a od 1957 r. powstało środowisko ZHP Strzegom. Największy rozkwit harcerstwo przeżyło w latach 70, kiedy to liczyło około 1000 członków. Po 1989 r. harcerstwo uległo reorganizacji i dzisiaj obok Związku Harcerstwa Polskiego działa również Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej.

W 1915 r. wybudowano nowoczesne jak na ówczesne czasy kino, które służyło do 1962 r. Ze względu na pogarszający się stan techniczny i niski standard, przebudowano cały obiekt do stanu obecnego. Ekran panoramiczny oraz dodatkowe wyposażenie techniczne pozwalają na to, że kino nadal służy jako przybytek X Muzy.

W 1962 r. powołano do życia Miejski Dom Kultury, który po ewolucji, w czasach obecnych nazywa się Strzegomskie Centrum Kultury i siedzibę ma przy ul. Paderewskiego. Na przestrzeni lat działalność SCK bardzo wzrosła i obecnie jedną z najważniejszych imprez organizowanych jest Festiwal Folkloru o randze krajowej, na który przybywają corocznie liczne zespoły z różnych zakątków świata.

Współorganizatorem dorocznego Festiwalu Folkloru jest Zespół Ludowy „Kostrzanie”, który powstał w 1975 r. Wysoki poziom artystyczny sprawia, że „Kostrzanie” zapraszani są do wielu krajów europejskich na festiwale i występy. Zdobyli wiele nagród, pucharów i wyróżnień. Na terenie gminy istnieją również grupy folklorystyczne „Goczałkowianie” i „Olszanie”.

Także w 1975 r. z inicjatywy kilku zapaleńców powstało Towarzystwo Miłośników Ziemi Strzegomskiej. Jego członkowie przez ostanie ćwierćwiecze w czynie społecznym wykonali wiele prac na rzecz miasta i gminy, m.in. częściowe odremontowanie szczytu Góry Krzyżowej oraz uratowanie b. świątyni ewangelickiej od kompletnej ruiny. Obecnie TMZS jest opiekunem odremontowanej XIV- wiecznej Wieży Targowej. Mieszczą się tam eksponaty muzealne a na szczycie znajduje się taras widokowy.
Bardzo długim rodowodem legitymuje się Chór Kościelny, który niedawno obchodził 50-lecie istnienia. W 1998 strzegomskie koło Związku Sybiraków obchodziło 10-lecie powstania.

Istnieją również następujące organizacje społeczne:

• Związek Kombatantów Rzeczpospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych
• Strzegomskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób Niepełnosprawnych
• Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów
• Stowarzyszenie Rodzin Katolickich
• Oddział Polskiego Związku Niewidomych
• Towarzystwo Przyjaciół Dzieci
• koło Związku Nauczycielstwa Polskiego

W latach 90 powstały również inne organizacje społeczne tj. Strzegomskie Towarzystwo Inicjatyw Gospodarczych oraz Strzegomskie Stowarzyszenie Historyczno-Poszukiwawcze.
Z inicjatywy STIG-u 14 września 1997 odsłonięto granitowy pomnik Jana Pawła II.
Już w listopadzie 1945 r. kilka osób grających na instrumentach muzycznych zapoczątkowało orkiestrę miejską. Z początku było ich tylko czworo i występowali w ubraniach cywilnych. Pierwszy raz wystąpili publicznie podczas pochodu 1-Majowego w 1946 r. Od 1952 r. orkiestrą kierował Tadeusz Wtorkiewicz, a od 1985 r. pierwszym kapelmistrzem został jego syn Krzysztof.

Również życie sportowe rozpoczęło się zaraz po zakończeniu wojny. Pierwszym klubem sportowym był KS „Len”, który od 1949 r. zmienił nazwę na KS „Włókniarz”. W latach 50-tych powstały sekcje lekkoatletyczna i bokserska. W 1951 powstał drugi klub sportowy „Budowlani”, a w roku następnym KS „Stal”. W 1957 nastąpiło połączenie trzech klubów i powołano AKS „Start”, który istnieje do dziś z sekcją piłkarską. Obecnie występuje w lidze okręgowej. W latach 70 powstała sekcja judo, która odnosi sukcesy na arenach krajowych. Na wioskach strzegomskich młodzież zrzeszona była w Ludowych Zespołach Sportowych, które najliczniejsze były w latach 80.

Poczesną rolę w życiu miasta i gminy, chociaż nie bezpośrednią, odgrywała Jednostka Wojskowa. Już w wieku XVIII po raz pierwszy zaczęły stacjonować w mieście wojska pruskie. Z różnymi przerwami wojsko niemieckie przebywało w Strzegomiu do 1939, kiedy to niechlubnie wzięły udział w agresji przeciw Polsce. W maju 1945 r. po raz ostatni opuściły Strzegom i od tamtego czasu w koszarach zakwaterowało się Wojsko Polskie. W tzw. koszarach „Gesslera” do roku 1992 stacjonowały oddziały Armii Radzieckiej. W ramach układów międzypaństwowych wyjechały z Polski, a cały majątek trwały został zagospodarowany przez gminę Strzegom.

Obecny XIV pułk łączności powstał w 1972 r. na bazie Podoficerskiej Szkoły Specjalistów Łączności nr 11. Od 1994 r. decyzją Ministra Obrony Narodowej przyjął nazwę „14 Strzegomski Pułk Radioliniowo-Kablowy”. W 1997 r. społeczeństwo Ziemi Strzegomskiej ufundowało sztandar wojskowy dla strzegomskiego pułku. Uroczystość odbyła się na Rynku w dniu 22 lutego 1997 r.
Pod koniec 2002 r. jednostka w ramach reorganizacji Wojska Polskiego została zlikwidowana.

Pewnym zwieńczeniem demokratycznej działalności samorządowej w ostatniej dekadzie XX w. było ufundowanie przez społeczeństwo gminy Strzegom sztandaru Ziemi Strzegomskiej. Uroczystości poświęcenia i przekazania władzom miejskim odbyły się 16 czerwca 1998 r. Powrót