Strzegomski kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła jest jednym z największych osiągnięć śląskiego gotyku. Wybitne walory architektoniczne i rzeźbiarskie świątyni, jej jednolitość przestrzenna utrzymana mimo trwających półtora wieku prac budowlanych oraz imponujące rozmiary (wysokość budowli - 34,2 m, długość nawy środkowej - 76 m) pozwalają uznać w niej dzieło o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego zarówno Dolnego Śląska, jak i całego kraju. Kościół w Strzegomiu jest jednym z około 30 obiektów sakralnych, zbudowanych na Śląsku przez zakon joannitów i stanowi świadectwo jego wpływu na kształtowanie się kultury tego regionu w okresie średniowiecza. To wybitny przykład ustalonego w XIV w. w miastach śląskich zwyczaju wznoszenia świątyń gotyckich w typie bazyliki - tzw. szkoła śląska. Strzegomska bazylika, stylistycznie do niej należąca, wyróżnia się zastosowaniem sklepień sieciowych inspirowanych rozwiązaniami Piotra Parlera, silnie wyodrębnionym, potężnym transeptem, budulcem granitowo-bazaltowym, ale przede wszystkim - bardzo wysokim poziomem artystycznym i jednolitością koncepcji architektonicznej. Artyzm wykonania przejawia się również w kamiennym detalu architektoniczno-rzeźbiarskim. Uwagę zwracają zwłaszcza trzy bogato rzeźbione portale, z których najcenniejszy jest dwustrefowy tympanon portalu zachodniego ze sceną nawrócenia św. Pawła. Przedstawienie to ma swój ideowy, a częściowo także i formalny pierwowzór w tympanonie "Portalu Śpiewaków" z wiedeńskiej katedry św. Szczepana. Scena "Sądu Ostatecznego" na wimperdze jest natomiast jedynym przykładem dekoracji figuralnej wimpergi na Śląsku. Podkreślić należy ponadto wyjątkową ekspozycję sylwety świątyni w krajobrazie miasta i okolicy.
Bazylika Mniejsza w Strzegomiu (widok od południa)
Historia
Zakon joannitów pełnił posługę w Strzegomiu od 1180 r. W dokumencie z 1203 r., książę Henryk I Brodaty i biskup Cyprian potwierdzili nadanie kościoła św. Piotra w Strzegomiu rycerskiemu zakonowi przez Imbrama z rodziny Ilikowiców, kasztelana Ryczyna. Obecną, gotycką świątynię (powstałą w miejscu wcześniejszej) wznoszono w trzech etapach z fundacji książęcej i mieszczańskiej. W latach 1335-70 zbudowano korpus nawowy ze sklepieniami naw bocznych, od ok. 1370 do 1 ćw. XV w. - mury obwodowe transeptu, prezbiterium, zakrystię i kruchty, a ok. poł. XV w. sklepiono nawę główną. Wiadomo, że w 2 poł. XIV w. budową kierował mistrz Jakub ze Świdnicy. Na przełomie XIV i XV w. powstały płaskorzeźbione portale z tympanonami. W 1522 r. dokończono wieżę południową i wzniesiono emporę muzyczną. Około 1540 r. kościół został przejęty przez ewangelików. Zapewne na początku XVII w. uległa sekularyzacji komandoria joannicka. W okresie wojny trzydziestoletniej katolicy odzyskali kościół, ale w 1632 r. ewangelicy przejęli świątynię ponownie. Od tej pory użytkowano ją wspólnie. Miasto było w większości ewangelickie. Katolicy odprawiali nabożeństwa w zakrystii, natomiast w kościele odprawiano nabożeństwa protestanckie. Jednocześnie w mieście narastał spór o prawo patronatu nad kościołem. Prawo rościli sobie zarówno joannici, którzy powoływali się na średniowieczne akty nadania, jak i rada miejska. Spór rozstrzygano przez sądem królewskim w latach 1629-1631 i zakończono orzeczeniem, w którym prawa patronackie przyznano komandorii maltańskiej. Miała ona odtąd decydować o obsadzeniu proboszcza i o jego uposażeniu. W 1658 r. komtur hrabia Ferdinand Ludwig Kolowrat przekazał karmelitom duszpasterstwo w kościele parafialnym. W czasach nowożytnych kościół wielokrotnie trawiły pożary. W XVIII w. spłonął bogaty wystrój wnętrza. Po 1810 r. kościół pełnił funkcję miejskiego kościoła parafialnego. W XIX w. przeprowadzono kilka poważniejszych renowacji włącznie z regotycyzacją.
Bazylika Strzegomska XVIII - XIX wiek.
Kościół parafialny w Strzegomiu jest oszkarpowaną trójnawową bazyliką, wzniesioną z kamienia na rzucie krzyża łacińskiego z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Fasadę zachodnią akcentują dwie wieże, w tym jedna nieukończona. Kamienne elewacje świątyni wzbogacone zostały piaskowcowym detalem architektonicznym i rzeźbiarskim (m.in.: rzygacze, głowy postaci, dekoracje roślinne i geometryczne na fryzach podokapowych). Wejścia główne i boczne akcentowane są rzeźbionymi portalami.
Na wimperdze portalu zachodniego (frontowego) z XIV w. przedstawiono "Sąd Ostateczny" z posągiem Chrystusa jako Sędziego Świata oraz postaciami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. W tympanonie tego portalu ukazana została wielopostaciowa, dynamiczna scena nawrócenia św. Pawła w kompozycji pasowej. Ten sam charakter formalny ma przedstawienie na tympanonie portalu północnego z XV w., w którym ukazano Koronację Matki Boskiej, a poniżej Koronację Betsabe przez Salomona i Estery przez Ahaswera.
W tympanonie południowym, z ok. 1400 r. znajduje się scena Zaśnięcia Marii. Wnętrze kościoła nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe (w nawach bocznych), gwiaździste(w kaplicach i na skrzyżowaniu naw) i sieciowe (w nawie głównej). Zachowały się cenne obiekty stanowiące pierwotne wyposażenie kościoła, m.in.: trójarkadowa, kamienna sedilia i kamienne sakramentarium w kształcie wieży z 1 poł. XV w. (aut. Wolfang z Wiednia), kamienna chrzcielnica z XVI w., manierystyczna ambona z 1592 r. (aut. Caspar Berger z Legnicy), fragmenty polichromii z XIV i XVI w., szereg nagrobków i epitafiów z XVI-XVIII w., a także XVIII-wieczne ołtarze. W wyższej wieży kościoła znaleźć można niezwykle cenne dzieło sztuki ludwisarskiej - najstarszy ciągle pracujący dzwon kościelny z 1318 r.
Wnętrze Bazyliki Mniejszej w Strzegomiu.
Ołtarz Główny
Wielkie burze dziejowe ogołacały stopniowo, bogato wyposażone w dzieła sztuki gotyckiej, wnętrze naszej Bazyliki. Jednym z ostatnich łupów, wyniesionych z Niej, był prawdopodobnie niezwykle piękny ołtarz główny, zdobiący prezbiterium, a przedstawiający Pokłon Trzech Króli. To wspaniałe dzieło sztuki gotyckiej ufundował w roku 1499 burmistrz Strzegomia - Johann Gausie. W dobie sekularyzacji, gdy świątynie przez pewien czas, po przeniesieniu Się Joannitów do Pragi, była pozbawiona opieki, ołtarz ten został sprzedany do Wrocławia. W prezbiterium została wówczas wielka, nie dająca się niczym wypełnić, pustka. Dopiero inicjatywa proboszcza parafii Hermanna Welsa i Rady Parafialnej przyczyniła się do ufundowania w roku 1878, neogotyckiego ołtarza głównego, wykonanego w zakładzie stolarki artystycznej pana Buhla we Wrocławiu.
Według zamysłu konstruktorskiego, w środku wielkiej nasady ołtarzowej usytuowano najcenniejsze dzieła sztuki średniowiecznej: dwumetrową, kamienną Madonnę Strzegomską w otoczeniu czterech scen poliptykowych, przedstawiających Zwiastowanie Pańskie, Nawiedzenie św. Elżbiety, Narodzenie Pana Jezusa i Pokłon Trzech Króli. W chwili obecnej ołtarz ten jest po renowacji po jego uszkodzeniach wojennych, jak i również po powojennych remontach wnętrza prezbiterium.
Neogotycki ołtarz z 1878 roku. Ma dwudziestometrową, potężną konstrukcje, swą powierzchnią zasłania piękne okna chórowe prezbiterium. Ołtarz zdobią figury Ewangelistów, św. Michała, św. Jerzego, posągi rodziców Maryi: św. Joachima i Anny, oraz inne figury opisane osobno. Ołtarzowi nadano kształt fasady gotyckiej świątyni, bogatej w 5 wysmukłych wież, zdobnej w pinakle, wimpergi, i maswerki w ślepych oknach.
Ołtarz Główny
Ołtarz św. Józefa i Ołtarz Najświętszego Serca Jezusowego
Swoisty komplet z ołtarzem głównym, stanowią dwa neogotyckie ołtarze, usytuowane w transepcie, wykonane z drzewa dębowego przez warsztat pana Buhla z Wrocławia. Jeden z nich neogotycki, dedykowany jest św. Józefowi, po prawej stronie, a drugi, po lewej Najświętszemu Sercu Jezusowemu (nie jak wcześniej sądzono św. Antoniemu!).
Ołtarz świętego Józefa.
Ołtarz św. Krzyża
Barokowy ołtarz Świętego Krzyża. W jego centrum umieszczono tzw. Grupę ukrzyżowania, tzn. Chrystusa na drzewie krzyża, obejmującą pod krzyżem stopy Zbawiciela Marię Magdalenę i stojących obok Maryję i św. Jana Apostoła.
Ołtarz Świętego Krzyża.
Ołtarz św. Benedykta i Ołtarz św. Anny Samotrzeć
Z benedyktyńskiego kościoła klasztornego pochodzą dwa mniejsze ołtarze, usytuowane w nawach bocznych, po obu stronach głównego ołtarza. Po lewej stronie znajduje się ołtarz św. Benedykta, a po prawej ołtarz Świętej Anny Samotrzeć.
Znajdujący się w zakończeniu północnej nawy ustawiono ołtarz świętego Benedykta. Święty przedstawiony jest w chwili, gdy ofiaruje swym duchowym uczniom napisaną przez siebie Regułę życia zakonnego. Po bokach widzimy figury świętego Benedykta, św. Placida, św. Wacława (w zbroi rycerza) i św. Ludmiły.
W zakończeniu nawy południowej znajduje się ołtarz św. Anny Samotrzeć. Św. Anna, jako babka Pana Jezusa, trzyma na swych kolanach Zbawiciela, którego podtrzymuje z troską Jego Matka - Maryja, po bokach są figury św. Scholastyki (siostry św. Benedykta) i św. Gertrud
Ołtarz św. Anny Samotrzeć.
Ołtarz MB Szkaplerznej i Ołtarz świętego Andrzeja Apostoła
Prawie wszystkie pozostałe ołtarze, stanowiące dzisiejszy wystrój Bazyliki, mają charakter darów pochodzących z kościołów klasztornych, Karmelitów i Benedyktów.
Są nimi: ołtarz Matki Boskiej Szkaplerznej, w północnej nawie transeptu i ołtarz Św. Krzyża, w transepcie południowym.
Znajdujący się w północnym ramieniu transeptu ołtarz szkaplerzny. Pochodzi z kościoła karmelitów (obecnie parafia Najświętszego Zbawiciela w Strzegomiu), a przedstawia scenę nadania cudownego płaszcza, zwanego szkaplerzem, św. Szymonowi Stockowi, który odnowił regułę zakonu w XIII wieku, przez Maryję wraz z Dziecięciem Jezus. Prócz tego ołtarz zdobią święci zakonu karmelitańskiego - dwaj biskupi: św. Albert i św. Andrzej, oraz dwaj papieże: św. Telesfor i Dionizjusz. Na antepedium umieszczono widok strzegomskiego kościoła karmelitów.
Barokowy ołtarz świętego Andrzeja Apostoła znajdujący się po południowej stronie kościoła tuż przed wejściem na chór.
Ołtarz MB Szkaplerznej.
Ołtarz świętego Andrzeja Apostoła.
Ołtarz MB Częstochowskiej
Na uwagę zasługują także dwa ołtarze postawione w kaplicach bocznych nawy południowej: ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej i ołtarz św. Andrzeja Apostoła. Klasyczny ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej w kaplicy Bożego Grobu.
Ołtarz MB Częstochowskiej.
Organy
W roku 1522 na całej szerokości nawy głównej w zachodnim krańcu wzniesiono emporę muzyczną. Najprawdopodobniej w tym samym czasie umieszczono na niej organy. Jednakże pożar z 1718 roku strawił całkowicie ten cenny instrument. Po tym pożarze umieszczono na emporze muzycznej nowy instrument, o trakturze mechanicznej z barokową dyspozycją, posiadający około 30 głosów. Po 1794 roku przeniesiono go jednak na nowo urządzony chór bliżej ołtarza głównego, gdzie ten cenny barokowy instrument służył liturgii powszedniej aż do czasów powojennych. Po 1945 roku został on jednak wywieziony z kościoła podczas rabowania śląskich kościołów i wywołań cennych dzieł sztuki do Warszawy, potem wszelki ślad po nim zaginął. Na wielkiej emporze organowej w 1794 firma Lesera i Zeitiusa z Ząbkowic Śląskich wzniosła nowe 33 głosowe organy. Koszt budowy poniósł, jak głosi pamiątkowa tablica na prospekcie, hrabia von Wengerski (2200 talarów). Nie miał jednak Strzegom szczęścia do instrumentów. W 1814 roku piorun uderzył w kościół, wskutek czego ucierpiał także ów barokowy instrument. W 1865 roku firma Müller z Wrocławia podjęła się kolejnego remontu organów. W 1925 roku stary instrument zastąpiono nowym,
o pneumatycznej trakturze. Tym razem budowniczym była doskonała firma Sauera z Frankfurtu nad Odrą. Relikty starego barokowego instrumentu zamknięto wtedy w szafie ekspresyjnej, łącząc je z trzecim manuałem. Zachowano późnobarokowy prospekt z 1795, ale dodano wiele nowych głosów, tak że instrument posiada dziś 53 głosy (5000 piszczałek), 3 manuały i nożną klawiaturę pedałową.
Dyspozycja obecnego instrumentu nie jest już barokowa, lecz romantyczna. Strzegomskie organy posiadają wiele ciekawych głosów i są instrumentem koncertowym. W 2001 roku był przeprowadzony generalny remont mechanizmu i szafy organowej. W czasie prac konserwatorskich pod warstwą farb z 1925 roku odkryto dawne XVIII-wieczne cieniowania imitujące marmur.
Wyjątkowość tego instrumentu polega na tym, że wraz z olbrzymim wnętrzem strzegomskiej bazyliki tworzą jeden organizm o ciepłym i wyrazistym brzmieniu. Wnętrze kościoła to jakby wielka szafa ekspresyjna dla znajdujących się w nim organów.
Organy w Bazylice Mniejszej w Strzegomiu.
Ambona
Ambona pochodzi z roku 1592, z czasu, kiedy kościołem Piotra i Pawła w Strzegomiu władali Protestanci. Dla ich potrzeb religijnych usytuowali ją bliżej chóru, niż ołtarza. Czasza ambony dźwigana jest przez Mojżesza z tablicami Dekalogu na rękach, w otoczeniu dwóch aniołów. Na zewnątrz zdobią ja postacie czterech Ewangelistów. Trzy grupy, po czterech apostołów, ozdabiają balustradę schodów wiodących na ambonę. Na szczycie kopuły umieszczony jest Chrystus z kulą ziemską w dłoni.
Ambona w Bazylice Mniejszej w Strzegomiu.
Dzwony
Na wieży strzegomskiej bazyliki mniejszej znajdują się 3 zabytkowe dzwony, których historia sięga XIV i XV wieku. Od niedawna największy z nich ma nowe serce.
Aby wydobyć dźwięk z dzwonu, wprawiana w ruch jest jego czasza, która uderza o nieruchome serce. Kiedyś liczyła się siła rąk dzwonnika. Obecnie dzwony są sterowane elektronicznie.
Największy z trzech dzwonów powstał w 1405 r. został odlany w dniu św. Małgorzaty, o czym się dowiadujemy ze znajdującego się na nim napisu. Dalej jest też cytat: "Słowo stało się Ciałem i zamieszkało miedzy nami. O Królu Chwały, przyjdź w pokoju, dzwon ten na Chwałę Matki Boskiej został poświęcony - Hosanna" I to właśnie ten dzwon otrzymał nowe serce zrobione z miękkiej stali, a jego waga nie mogła przekroczyć 4 % masy dzwonu, w przeciwnym razie cały dzwon mógłby popękać podczas bicia.
Sąsiednie dzwony wiszą w wieży na tym samym poziomie. Drugi dzwon, nazywany dzwonem pogrzebowym, znajduje się po prawej stronie i ma średnicę 123 cm. Łaciński napis głosi, że został odlany w 1424 r., w środę na cztery dni przed Zielonymi Świątkami. Jest więc o 19 lat młodszy od największego dzwonu.
Najcenniejszym w tym zestawie jest dzwon trzeci - najmniejszy, umieszczony po lewej stronie, o średnicy 120 cm. To tzw. dzwon Poranka, Południa i Wieczoru z datą 1318 r. - nazywany też dzwonem ojca Przedbora. Napis na płaszczu tego dzwonu głosi, że został odlany na polecenie brata Przedbora, na cześć wiecznej chwały Maryi Panny.
Strzegomskie dzwony.
Źródło:
Wpis do rejestru zabytków i uznanie za pomnik historii:
Chrzcielnica
Drewniane stalle przy zakrystii
Powrót